Παρασκευόπουλος Γιάννης
Τον περασμένο Αύγουστο, η στρατιωτική ένταση με την Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο κράτησε για πρώτη φορά παραπάνω από μήνα, 10 φορές περισσότερο από προηγούμενα θερμά επεισόδια. Για πρώτη επίσης φορά, ενεργή στρατιωτική παρουσία στη θερμή περιοχή είχαν και άλλες χώρες: Γαλλία, Ιταλία, ΗΠΑ, Ισραήλ, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα σε συντονισμό με Ελλάδα και Κύπρο, η Ρωσία σε κοινές ασκήσεις με την Τουρκία. Η ένταση διατηρήθηκε και στη συνέχεια, καθώς η Τουρκία υπαναχώρησε στα μέσα Οκτωβρίου και επανέλαβε τις έρευνες για φυσικό αέριο, αυτή τη φορά πολύ εγγύτερα σε ελληνικά χωρικά ύδατα.
Στην Ανατολική Μεσόγειο, ο ανοιχτός θαλάσσιος χώρος μεταξύ Κρήτης, Κύπρου και νότιας Μικράς Ασίας, έχει ζωτική σημασία για όλες σχεδόν τις γύρω χώρες. Η Τουρκία τη θεωρεί “μαλακό της υπογάστριό”, η Ελλάδα γέφυρα αμυντικής ενοποίησης με την Κύπρο (όπου Ελλάδα και Τουρκία παραμένουν εγγυήτριες χώρες), η Κύπρος πύλη προς την Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη, το Ισραήλ τη βλέπει ως το «στρατηγικό του βάθος».
Αυτή τη στιγμή η διαμάχη επικεντρώνεται στα δικαιώματα Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) και στα πιθανά υποθαλάσσια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το τουρκικό ερευνητικό “Ορούτς Ρέϊς” ερευνούσε τον βυθό μιας μεγάλης διαφιλονικούμενης θαλάσσιας περιοχής, με συνοδεία στολίσκου τουρκικών πολεμικών πλοίων. Σε μικρή απόσταση παρακολουθούσε παρόμοια ελληνική ναυτική δύναμη, με συνεχείς διαμαρτυρίες.
Σε μια πρώτη απόπειρα διαμεσολάβησης από τη Γερμανική Προεδρία της Ε.Ε., τον περασμένο Ιούλιο, φάνηκε αρχικά ότι η Τουρκία σταματούσε τις έρευνες και την ένταση. Επανέλαβε ωστόσο την έρευνα στις αρχές Αυγούστου, κλιμακώνοντας την ένταση, έπειτα από μία συμφωνία μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου,– πιθανόν με διαμεσολάβηση ΗΠΑ και Γαλλίας. Η Ελληνο-Αιγυπτιακή συμφωνία ήταν προσεκτικά διατυπωμένη, αφήνοντας ανοιχτό για την Τουρκία να πετύχει τελικά τον ζωτικότερο πυρήνα των διεκδικήσεών της για ΑΟΖ στην διαφιλονικούμενη περιοχή. Ωστόσο ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν την κατήγγειλε ως “μονομερή ενέργεια της Ελλάδας”, πιθανά ανησυχώντας ότι εξουδετέρωνε το Τουρκολυβικό Σύμφωνο του Νοεμβρίου 2019, που η Τουρκία θεωρεί πολύτιμο διπλωματικό χαρτί της. Το μη κυρωμένο αυτό μνημόνιο «αναγνωρίζει» μηδενική επήρεια για ΑΟΖ σε κάθε γειτονικό νησί τρίτων χωρών, ακόμη και στην Κρήτη.
Μια περίπλοκη αντιπαράθεση, που συνδαυλίζεται από τα ορυκτά καύσιμα
Στο πλαίσιο της εντεινόμενης κλιματικής κρίσης και της ευρωπαϊκής δέσμευσης για μηδενικές καθαρές εκπομπές ώς το 2050, μια τέτοια διένεξη δείχνει εντελώς ανεπίκαιρη και παρωχημένη: ακόμη και για τον (ήδη ξεπερασμένο και επικίνδυνα μετριοπαθή) στόχο των 2ο C, το 80% των επιβεβαιωμένων αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων πρέπει να παραμείνει για πάντα στη γη. Για ποιο λόγο λοιπόν να επενδύσει κανείς σε έρευνες για επιπλέον αποθέματα;
Η απάντηση είναι ότι η σπουδή για νέες έρευνες και εξορύξεις πετρελαίου και φυσικού αερίου, όπως και για έλεγχο των δρόμων μεταφοράς τους, συχνά αποδεικνύεται εργαλείο γεωπολιτικού ελέγχου και καταλύτης για εντάσεις και συγκρούσεις.
- Από την έναρξη της αντιπαράθεσής της με το Ισραήλ, το 2010, η Τουρκία επενδύει ιδιαίτερα στο πολεμικό της ναυτικό της και παρουσίασε το δόγμα της “Γαλάζιας Πατρίδας”, με στόχο να μεγιστοποιήσει τη δυνητική της ΑΟΖ. Το δόγμα υποστηρίζει ότι μόνο ηπειρωτικές ακτές μπορούν να έχουν επήρεια σε ΑΟΖ – , αμφισβητώντας ευθέως την ελληνική κυριαρχία σε οποιοδήποτε νησί δεν κατονομάζεται ρητά σε διεθνείς συνθήκες και διεκδικώντας σχεδόν όλη την επίσημα οριοθετημένη Κυπριακή ΑΟΖ για λογαριασμό της Τουρκοκυπριακής διοίκησης, που η ίδια έχει εγκαθιδρύσει στο βόρειο μέρος του νησιού. Συχνά δείχνει προθυμία για επίδειξη στρατιωτικής ισχύος προκειμένου να υποστηρίξει τις φιλοδοξίες της ως περιφερειακής δύναμης, χωρίς πάντως χειροπιαστά κέρδη μέχρι στιγμής.
- Η Ελλάδα φαίνεται έχει υιοθετήσει στόχο για “ΑΟΖ μέχρι την Κύπρο” (συχνά αναφέρεται εδώ ως «υφαλοκρηπίδα του Καστελόριζου»), που θα περιόριζε δραστικά την τουρκική ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο – αναμφίβολα ένας σοβαρός λόγος για την ανοιχτή υποστήριξη που δίνει στον στόχο αυτό το Ισραήλ. Παρά τις αντιρρήσεις της Τουρκίας, το Καστελόριζο των 500 κατοίκων φαίνεται να δικαιούται όντως ΑΟΖ, αν και πιθανά με περιορισμένη επήρεια, όπως και άλλα μικρά ελληνικά νησιά στο Ιόνιο. Ωστόσο μια ελληνική ΑΟΖ θα έφθανε «μέχρι την Κύπρο» μόνο αν αναγνωριζόταν 100% επήρεια και στη μικροσκοπική γειτονική νησίδα της Στρογγύλης/Ρω, που πάντως προς το παρόν δεν παρουσιάζει διαχρονικό ιστορικό μόνιμης κατοίκησης, όπως απαιτεί η νομολογία των Διεθνών Δικαστηρίων.
- Το Ισραήλ έχει αναπτύξει στρατηγική συνεργασία με Ελλάδα και Κύπρο, με στόχο οικονομίες κλίμακας για τις δικές του υποθαλάσσιες εξορύξεις φυσικού αερίου, αλλά και αναχαίτιση της Τουρκίας, που θεωρεί σοβαρό του αντίπαλο. Το αμφιλεγόμενο σχέδιο του East-Med – υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου 1.900 χιλιομέτρων προς Ελλάδα και Ιταλία, κόστους 7,5 δισ. Ευρώ, που προωθείται δραστήρια από το Ισραήλ και επιδοτείται από την Ε.Ε. – βρίσκεται σε αρχικό στάδιο, αλλά αποτελεί έμμεση διακήρυξη ότι η Ελληνική ΑΟΖ φτάνει όντως μέχρι την Κυπριακή.
Επηρεάζοντας την κοινή γνώμη
Η ένταση επηρεάζει την κοινή γνώμη και στις δύο πλευρές των συνόρων:
- Στην Τουρκία, έχουμε έντονη εθνικιστική πλειοδοσία, πικρόχολη εικόνα για την Ελλάδα ως πιόνι του Ισραήλ και της Δύσης, καθώς και συνεχή διαβήματα για αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, με παράλληλη αναβίωση των τουρκικών διεκδικήσεων για τα λεγόμενα «νησιά απροσδιόριστης κυριαρχίας». Στην πραγματικότητα τα περισσότερα από αυτά τα νησιά είτε περιλαμβάνονται στη συμφωνία οριοθέτησης μεταξύ Τουρκίας και Ιταλίας του 1932 (όταν τα Δωδεκάνησα ήταν στην κυριαρχία της Ιταλίας), ή βρίσκονται εντός αναγνωρισμένων εθνικών υδάτων, ενώ κάποια είναι και κατοικημένα, με ελληνικές τοπικές αρχές για πάνω από 100 χρόνια.
- Στην Ελλάδα διαμορφώνεται διακομματική συναίνεση για νέο γύρο ανταγωνισμού εξοπλισμών, όπως και για κάθε συμμαχία που “θα σταματούσε τον Ερντογάν”, ανεξάρτητα από τις επιδόσεις κάποιων συμμάχων (όπως το Ισραήλ ή η Σαουδική Αραβία) στη συμμόρφωση με το Διεθνές Δίκαιο ή στο σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ θα επεκταθούν, ενώ οι προμήθειες οπλικών συστημάτων το 2021 θα είναι 4-5 φορές υψηλότερες από το 2020, ως μέρος εξοπλιστικού προγράμματος ύψους 10 δις ευρώ. Οι περισσότερες παραγγελίες για πολεμικά αεροπλάνα, φρεγάτες και υποβρύχια φαίνονται προσανατολισμένες περισσότερο για παρατεταμένες επιχειρησιακές δυνατότητες σε ανοικτές θάλασσες, παρά για υπεράσπιση εθνικών συνόρων και νησιών. Οι Ευρωπαίοι πιστωτές της χώρας φαίνεται ότι πλέον ενθαρρύνουν αυτές τις δαπάνες, καθώς η μερίδα του λέοντος προορίζεται για τις ευρωπαϊκές πολεμικές βιομηχανίες, ειδικά τις Γαλλικές. 17.000 νέες θέσεις μόνιμων στρατιωτικών θα δημιουργηθούν την επόμενη 5ετία, μαζί με αύξηση στρατιωτικής θητείας κατά 33% με Ισραηλινού τύπου στράτευση όλων στα 18 χωρίς αναβολές. Αισιόδοξη νότα αποτελεί πάντως η αυξανόμενη υποστήριξη για άμεση επίλυση των διαφορών μέσω της διπλωματικής οδού και των διεθνών δικαστηρίων.
Μπορούν οι Πράσινες προτάσεις να δώσουν λύσεις στο αδιέξοδο;
Υπάρχει εύκολη διέξοδος από όλα αυτά; Τα κοινοβουλευτικά κόμματα στην Ελλάδα ομοφωνούν για νέες εξορύξεις πετρελαίου και φυσικού αερίου, ενώ υποστηρίζουν τον αγωγό East-Med και τη “στρατηγική συμμαχία” με το Ισραήλ. Ενδεικτικό είναι ότι υπάρχει μία μόνο ελληνική υπογραφή (της Σ. Σακοράφα) ανάμεσα στους 1,080 Ευρωπαίους κοινοβουλευτικούς, που προειδοποιούσαν τον Ιούνιο του 2020 κατά του ισραηλινού σχεδίου για προσάρτηση της Κοιλάδας του Ιορδάνη Letter by European Parliamentarians Against Israeli Annexation | Palestinian Territories | West Bank (scribd.com) . Στο κλίμα αυτό, η αριστερή αντιπολίτευση του ΣΥΡΙΖΑ φθάνει κάποιες φορές να πλειοδοτεί απέναντι στη συντηρητική κυβέρνηση της ΝΔ για “σταθερή στάση” έναντι της Τουρκίας. Πέρα από το ΚΚΕ που καταγγέλλει τις συμμαχίες με το Ισραήλ και τη Δύση, μόνη αξιοσημείωτη διαφοροποίηση αποτελεί το ΜΕΡΑ25 που πρόσφατα ανασκεύασε προηγούμενη θέση του για ελληνοτουρκική συνεκμετάλλευση πετρελαίου και φυσικού αερίου, υιοθετώντας επιλογή μηδενικών νέων εξορύξεων ορυκτών καυσίμων και προτείνοντας συνδιάσκεψη όλων των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου για από κοινού οριοθέτηση των ΑΟΖ τους.
Προφανής λύση, που προς το παρόν υποστηρίζεται μόνο από τους Πράσινους, θα ήταν η επ’ αόριστον παύση κάθε έρευνας για πετρέλαια και φυσικό αέριο, τουλάχιστον σε όλες τις αμφισβητούμενες περιοχές έως ότου ολοκληρωθεί η νόμιμη οριοθέτηση των ΑΟΖ. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, θα παραμεριζόταν το κρισιμότερο εργαλείο δημιουργίας εντάσεων και προβολής στρατιωτικής ισχύος.
Κεντρική θέση στις προτάσεις των Πράσινων Οι Πράσινοι για τα Ελληνοτουρκικά και την κρίση στην Ανατολική Μεσόγειο – Prasinoi έχει συνεπώς το αίτημα για μια “νέα Βέρνη” στην Ανατολική Μεσόγειο, παρόμοια με την Ελληνοτουρκική συμφωνία της Βέρνης του 1976 που σταμάτησε στην πράξη κάθε έρευνα για πετρέλαια στα διεθνή ύδατα του Αιγαίου. Μια τέτοια πρόταση θα διέσωζε την αξιοπρέπεια όλων των πλευρών, ενώ βασίζεται και στο Άρθρο 83 του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας. Έτσι οι εντάσεις με τα ερευνητικά δεν θα μπορούσαν να επαναλαμβάνονται ανά πάσα στιγμή, όπως τώρα. Επιπλέον, αποτελούσε πιθανόν το μόνο θέμα που μπορούσε να τεθεί σε διαπραγμάτευση με την Τουρκία, ακόμη και όσο διαρκούσαν οι έρευνες του «Ορούτς Ρέις».
Σε μια εποχή αμοιβαίων εντάσεων, οι Πράσινοι της Τουρκίας και της Ελλάδας επέλεξαν, αντίθετα, να οικοδομούν γέφυρες. Στις 15 Αυγούστου 2020 οι ΠΡΑΣΙΝΟΙ έδωσαν στη δημοσιότητα κοινή δήλωση «Ο εθνικισμός είναι αδιέξοδος. Να σταματήσουν οι έρευνες για υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο!» – Prasinoi με τους Πράσινους της Τουρκίας Yeşiller Meclisi, για οριστικό τερματισμό όλων των ερευνών για υδρογονάνθρακες και των εξορύξεων στην Ανατολική Μεσόγειο, ξεκινώντας από την Ελλάδα και την Τουρκία.
Ανάμεσα στις προτάσεις των Πράσινων, ενόψει και της κλιματικής κρίσης και της Ευρωπαϊκής δέσμευσης για μηδενικές καθαρές εκπομπές το 2050, κεντρική θέση έχει ένα τριπλό ΟΧΙ: τόσο στην κλιμάκωση της αντιπαράθεσης, όσο και σε κάθε συνεκμετάλλευση ή μονομερή παραχώρηση χώρου ΑΟΖ.
Τα θαλάσσια οικοσυστήματα αποτελούν παγκόσμια κοινά και έχουν ανάγκη από προστασία. Ιδανικά, Ελλάδα και Τουρκία θα έπρεπε να παραιτηθούν αμοιβαία από τις διεκδικήσεις τους για ΑΟΖ. Αν κάτι τέτοιο αποδειχθεί ανέφικτο, θα πρέπει να αναζητήσουν συμφωνία για μηδενικές εξορύξεις, ακόμη και μετά την τελική οριοθέτηση των ΑΟΖ. Σε περίπτωση μη συμφωνίας, η Ελλάδα θα πρέπει να υιοθετήσει μονομερώς ένα τέτοιο μορατόριουμ για όλον τον εθνικό χώρο και τις θαλάσσιες ζώνες της, όπως έχουν ήδη κάνει Γαλλία, Ισπανία και Πορτογαλία.
Ασφάλεια μέσω διπλωματίας, όχι μέσω στρατιωτικοποίησης
Οι μακραίωνες ελληνοτουρκικές αμφισβητήσεις, εύκολα μπορούν εύκολα να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης για νέες εντάσεις και συγκρούσεις. Είναι επιτακτικό να επιλυθούν με διπλωματικά μέσα, σε πλαίσιο οικοδόμησης της ειρήνης και σεβασμού στο Διεθνές Δίκαιο (όπου πλέον περιλαμβάνεται και το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας). Η οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών μπορεί επίσης να περιλάβει την επίλυση διαφορών για πού ξεκινούν αυτές οι ζώνες: η Ελλάδα θα χρειαστεί να λάβει οριστική απόφαση για το αν (και πού) θα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα πέρα από το τωρινό εύρος των 6 μιλίων, στηριζόμενη ίσως και σε μια ανεπικύρωτη ελληνοτουρκική συμφωνία εμπειρογνωμόνων του 2004 για μερική επέκταση με παράλληλη ευθυγράμμιση του ελληνικού εναέριου χώρου και διατήρηση ανοικτού διαδρόμου διεθνών υδάτων στη μέση του Αιγαίου. Οι τουρκικοί ισχυρισμοί για νησιά “απροσδιόριστης κυριαρχίας” θα χρειαστεί ίσως να διερευνηθούν επί της ουσίας, αποκλειστικά ως προς τη νομική τους βάση, ώστε να σταματήσουν να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τον εθνικισμό.
Η διαμεσολάβηση της Ε.Ε. οφείλει να διασφαλίσει λύσεις συμβατές με το ευρωπαϊκό κεκτημένο και τη διεθνή νομιμότητα. Θέματα όπου αποτυγχάνουν οι προσπάθειες για επίτευξη συμφωνίας, θα παραπέμπονται στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Όσο η Τουρκία εξακολουθεί να συμπεριφέρεται αντίθετα με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, η ενταξιακή της υποψηφιότητα στην Ε.Ε. θα παραμένει είναι παγωμένη: θα συνεχίζει όμως να μένει ανοικτή, ως κίνητρο για ενδεχόμενη μελλοντική στροφή της πολιτικής της.
Κύριο εμπόδιο σε οποιοδήποτε σχέδιο για διεθνή συνδιάσκεψη για την Ανατολική Μεσόγειο, αποτελεί σήμερα η μη αναγνώριση της Κύπρου από την Τουρκία. Υπάρχει λοιπόν επείγουσα ανάγκη και για βιώσιμη διευθέτηση στην Κύπρο, βασισμένη στο πλαίσιο του ΟΗΕ το 2017 για διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία, με αποκλεισμό κάθε «δικαιώματος» μονομερούς στρατιωτικής παρέμβασης ακόμη και από εγγυήτριες χώρες.
Για να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση, χρειάζεται ένα συνολικό Πράσινο Σχέδιο για ολόκληρη την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, που θα ρυθμίζει τη σταδιακή κατάργηση της χρήσης όλων των ορυκτών καυσίμων. Αφετηρία θα μπορούσε να είναι η οριστική εγκατάλειψη κάθε νέας αναζήτησης και εξόρυξης φυσικού αερίου και πετρελαίου. Το Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου – EMGF πρέπει να αναπροσανατολιστεί, προς τη βελτίωση της περιβαλλοντικής ασφάλειας και τον σχεδιασμό της οριστικής κατάργησης των ορυκτών καυσίμων. Υπό τον νέο προσανατολισμό, στο φόρουμ θα πρέπει να προσκληθεί και η Τουρκία.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σε θέση να συμβάλει στην ειρήνη και τη σταθερότητα – και να αναχαιτίσει την τουρκική τακτική των μονομερών ενεργειών – αποφεύγοντας να παγιδεύσει την Ελλάδα σε μια νέα κούρσα εξοπλισμών που απειλεί με νέα χρεοκοπία μια χώρα με ήδη δυσβάστακτο χρέος. Σε καιρούς οικολογικής κρίσης και πανδημίας, η ασφάλεια δεν μπορεί πλέον να εκφράζεται μόνο, ούτε κυρίως, με στρατιωτικούς όρους.
