Το Πράσινο και το Καφέ: Ιστορία του περιβαλλοντικού Κινήματος στη Ναζιστική Γερμανία

Η ιστορία της προστασίας της φύσης στη Ναζιστική Γερμανία μας δίνει μία θλιβερή υπενθύμιση για το βαθμό στον οποίο οι διανοούμενοι μπορούν να παραπλανηθούν…

Το περιβαλλοντικό κίνημα στη Γερμανία είχε ήδη σχηματιστεί από τα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα σε αντιστοιχία με άλλες χώρες, όπως η Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία και Ηνωμένες Πολιτείες. Η γενική πολιτική του Χίτλερ, συνοψίζονταν στην αρχή “δουλεύουμε όλοι προς τον Φύρερ”. Με την αρχή αυτή δημιουργήθηκαν πρωτοβουλίες και πιέσεις, που οδήγησαν στη δημιουργία σχετικής νομοθεσίας με τρόπους που πάντα συμβάδιζαν με ότι θεωρούνταν οι στόχοι του Χίτλερ, χωρίς απαραίτητα να χρειάζεται ο δικτάτορας να τους υπαγορεύει. Το μεγάλο πλεονέκτημα αυτής της οπτικής ήταν ότι παρείχε μια εξήγηση σχετικά με το πώς τελικά η οργανωτική αναρχία δεν βύθισε στο χάος και στην ανεπάρκεια τη ναζιστική διακυβέρνηση. Σύμφωνα με τον Kershaw το αθροιστικό αποτέλεσμα τόσων πολλών ανθρώπων “να δουλεύουν προς τον Φύρερ” είχε ένα πολυκεντρικό δυναμισμό που διατηρήθηκε ζωντανός για όλη τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος.

Αυτός ο γενικός δυναμισμός είναι επίσης εμφανής και στην κοινότητα των περιβαλλοντιστών. Μέσα σε λίγους μήνες μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί, οι περιβαλλοντιστές ασκούσαν πιέσεις για διάφορα θέματα της περιβαλλοντικής νομοθεσίας ζητώντας έναν νόμο για την προστασία της φύσης, έναν νόμο για την προστασία των πουλιών, κι έναν νόμο που θα περιόριζε την υπαίθρια διαφήμιση. Οι επαφές μεταξύ των περιβαλλοντιστών και των Ναζί ήταν σπάνιες πριν από το 1933. Το περιβαλλοντικό κίνημα δεν ήταν απολίτικο με την αυστηρή έννοια, αλλά σίγουρα δεν ενδιαφερόταν για την πολιτική σε επίπεδο κομμάτων ή για οποιαδήποτε συμμαχία με κάθε άλλη πολιτική κίνηση.

Ωστόσο αυτή η στάση σύντομα άλλαξε κατά το ναζιστικό καθεστώς. Εάν κάποιος ήθελε να ανοίξει κάποιες διόδους και προσβάσεις στο νέο καθεστώς – και οι περιβαλλοντιστές σύντομα τόνισαν ότι έτρεφαν πολλές ελπίδες σε αυτόν τον τομέα – μία απολιτίκ στάση ήταν η πιο σίγουρη συνταγή αποτυχίας, έσι αρκετά στελέχη του κινήματος εντάχθηκαν στο ναζιστικό καθεστώς. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα ήταν αρκετά και σοβαρά και υπήρξαν ορισμένες σημαντικές συγκρούσεις, όπως:

1. η διάσωση του Όρους Hohenstoffen στη νοτιοδυτική Γερμανία που απειλούνταν από ένα νταμάρι,
2. το απόθεμα φύσης του Schorfheide κοντά στο Βερολίνο, όπου ο Hermann Göring, ο κυριότερος περιβαλλοντιστής της ναζιστικής Γερμανίας, δασολόγος και κυνηγός ταυτόχρονα, ασκούνταν στην κλίση του για το κυνήγι,
3. η διευθέτηση του ποταμού Elms στη βόρεια Γερμανία, όπου τα περιβαλλοντικά ζητήματα περιθωριοποιήθηκαν προκειμένου να ωφεληθεί η αύξηση της αγροτικής παραγωγής και τέλος
4. η σύγκρουση για το Φαράγγι Wutach στον δεύτερο Π.Π, όπου οι περιβαλλοντιστές κατάφεραν να εμποδίσουν την κατασκευή ενός υδροηλεκτρικού σταθμού για περισσότερο από έναν χρόνο, παρά τις αυξημένες απαιτήσεις ενέργειας μιας οικονομίας σε πόλεμο.

Η καθημερινότητα του περιβαλλοντικού κινήματος, ωστόσο χαρακτηρίζονταν όχι τόσο πολύ από θεαματικές συγκρούσεις, όσο από αμέτρητα μικροθέματα κι από έναν τεράστιο όγκο αλληλογραφίας. Αυτή η εγγύτητα στο ναζιστικό καθεστώς εξελίχθηκε σε μεγάλο βάρος για το κίνημα, μετά το 1945. Οι περισσότεροι περιβαλλοντιστές θα ήθελαν να αγνοήσουν εκείνο το παρελθόν, αλλά αυτό αποδείχτηκε ιδιαίτερα δύσκολο. Ωστόσο, αντί να αντιμετωπίσει τις ευθύνες που του αναλογούσαν, το περιβαλλοντικό κίνημα ανέπτυξε ένα σετ ιδεών και στάσεων που μέσα από μια ιδιαίτερα αμφισβητήσιμη ιστορική αφετηρία, κατάφερε να επιβληθεί στη νέα συζήτηση μέσα σε λίγα μόλις χρόνια. Εν συντομία το αφήγημα ήταν ότι η προστασία του περιβάλλοντος δεν ήταν ένα πολιτικό θέμα και ότι ο εθνικός νόμος για την προστασία, του 1935, μόνο συμπτωματικά τέθηκε σε ισχύ από το ναζιστικό καθεστώς, έτσι δεν υπήρχε ανάγκη για περισσότερες σκέψεις και ψυχανάλυση.

Ο νόμος του 1933 για τα δικαιώματα των ζώων

Για κάποιο διάστημα οι νόμοι προστασίας των ζώων του 1933, έδωσαν μια ακτίδα ελπίδας στην κοινότητα των περιβαλλοντιστών. Μεταξύ Απρίλη και Νοέμβρη 1933, το καθεστώς πέρασε τρεις νόμους που έκαναν αυστηρότερες τις προβλέψεις για τη μεταχείριση των ζώων. Το ισχυρότερο κίνητρό τους είχε λίγη σχέση με ζωοφιλικές ή περιβαλλοντικές ανησυχίες, ωστόσο. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα οι διαμαρτυρίες ενάντια στη ζωοτομία (vivisection) ήταν ευθυγραμμισμένες με τον Αντισημιτισμό λόγω του εβραϊκού εθίμου της σφαγής κοσέρ. Όμως οι νόμοι δεν απαγόρευαν μόνο τη σφαγή των ζώων σύμφωνα με τα εβραϊκά έθιμα, αλλά έκαναν και παράνομο “το βασανισμό ζώων χωρίς λόγο ή την άγρια κακοποίησή τους”. Ο νομοθέτης μάλιστα είχε υιοθετήσει μια μη ανθρωποκεντρική επιχειρηματολογία: “Δεν τιμωρούμε το βασανισμό των ζώων επειδή θίγει τα ανθρώπινα αισθήματα που εκπορεύονται από την συμπόνια του προς τα δημιουργήματα του Θεού, αλλά γιατί κάθε ζώο αφ’ εαυτού χρειάζεται αυτήν την προστασία από κάθε υβριστική συμπεριφορά”.

Μόνο ένα μήνα μετά την ψήφιση του νόμου, τον Νοέμβριο του 1933, μια υπουργική απόφαση από τον υπουργό εσωτερικών Wilhelm Frick, περιέγραφε τις εξαιρέσεις σε αυτόν τον νόμο, που περιελάμβαναν κυρίως πανεπιστημιακά εργαστήρια, καθώς σταδιακά, οι Ναζί καταλάβαιναν ότι η ζωοτομία ήταν σημαντική για την έρευνα. Σαν αποτέλεσμα, οι αρχικές προθέσεις των νόμων σύντομα ξεχάστηκαν και οι κανονισμοί ατόνησαν. Μια ΥΑ του Herman Goring ως πρωθυπουργού της Πρωσίας, επέβαλε την ολική απαγόρευση της ζωοτομίας, από τις 16 Αυγούστου 1933. Η απόφαση ίσχυσε μόνο για 3 εβδομάδες και διορθώθηκε με νέα ΥΑ στις 5 Σεπτεμβρίου, όπου υπήρχαν χαλαρότερες προβλέψεις. Στο τέλος, το υπουργείο εσωτερικών έδινε λευκές άδειες στα πανεπιστημιακά ινστιτούτα ώστε να μπορούν να κάνουν πειράματα με ζώα και απείχε από κάθε λεπτομερέστερο έλεγχο για το πώς γίνονταν αυτά τα πειράματα. Ωστόσο ο νόμος εξακολουθούσε να θέτει κάποιους περιορισμούς στην εργαστηριακή δουλειά, και οι ερευνητές ήθελαν να κρατούν τα προσχήματα.

Έτσι μια νύχτα οι ερευνητές του Παν/μίου του Freiburg, επιδόθηκαν σε ένα τρελό κυνηγητό για να βρουν μία γάτα με εμφυτεύματα ηλεκτροδίων στον εγκέφαλό της, που το είχε σκάσει από ένα νυχτερινό πείραμα…

To Heimat και η παντοτινή μυστική πατρίδα

Η έννοια του Heimat, είναι εμβληματική στη Γερμανική κουλτούρα και συμπηκνώνεται στο “Η αγάπη για τον τόπο σου” (Homeland στα αγγλικά). Το Heimat δηλώνει στα γερμανικά την ιδιαίτερη σχέση των ατόμων με το οικείο τους κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.¹ Μέρος όμως τη γοητείας που εξασκεί το Heimat οφείλεται ακριβώς στο ότι η σύλληψή του είναι εγγενώς ασαφής και γενική, ενοποιόντας τη φύση και την τοπική κουλτούρα, τα τοπία και τους ανθρώπους, αφήνοντας έτσι πολύ χώρο για τις ατομικές προτιμήσεις καθενός.

Οι Ναζί ποτέ δεν χρησιμοποίησαν εκτενώς τον όρο Heimat και είχαν λόγους γι’ αυτό. Ο όρος και όσα αυτός σήμαινε για τη Γερμανική ψυχή, ερχόταν σε αντίθεση τόσο με τον υπερσυγκεντρωτισμό του Ναζιστικού καθεστώτος, όσο και με τους επεκτατικούς στόχους του. Δεν είναι σύμπτωση ότι η αντίληψη Heimat ήταν πολύ στη μόδα στην αμέσως μεταπολεμική περίοδο. Ο κόσμος ένιωθε ότι αυτή ήταν η μόνη ιδέα που γεννήθηκε πολύ πριν την ναζιστική εποχή κι εντούτοις κατάφερε να επιβιώσει σχετικά αλώβητη. Ένας λόγος ήταν και η ίδια η λέξη, που ήταν μια από τις σχετικά λιγότερο διεφθαρμένες λέξεις, καθώς δεν απαξιώθηκε από τη χρήση του καθεστώτος. Ήταν επίσης μία λέξη που επέτρεπε να εκφραστεί με κάποιο τρόπο η συλλογική ταυτότητα των Γερμανών.

Η εμπειρία του Ναζιστικού καθεστώτος δείχνει ότι οι περιβαλλοντικές ιδέες μπορούν πολύ καλά να συμβιώσουν με τα ρατσιστικά και αντισιμητικά κλισέ. Γι’ αυτό ακριβώς είναι τεράστιας σημασίας η ειλικρίνεια όταν συζητάμε για τα ηθικά μας κίνητρα στην προστασία της φύσης.

Υποσημειώσεις

Εικονογράφηση από το βιβλίο “Heimat; A german family poem”, της Nora Krug. Δείτε το σχετικό trailer

Εφημερίδα Η ΑΥΓΗ, 29 Μαΐου 2014 “Die Heimat: Το οικογενειακό δράμα, καθρέφτης όσων μας απασχολούν σήμερα”

[1] Αλίκη Κοσυφολόγου: Το Heimat δηλώνει στα γερμανικά την ιδιαίτερη σχέση των ατόμων με το οικείο τους κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Στα αγγλικά έχει μεταφραστεί αυθαίρετα ως homeland, δηλαδή τόπος καταγωγής, ωστόσο ούτε αυτή η μετάφραση αποδίδει εύστοχα κι επαρκώς τη σημασία της λέξης. Εξίσου αυθαίρετα και κακοποιητικά μεταχειρίστηκαν την έννοια οι ναζί, όπως έκαναν και με το κίνημα του ρομαντισμού εν γένει. https://en.wikipedia.org/wiki/Heimat_(film_series)